Khangdong simlai ho kigelpha’u te!

Mihem khat hinkho ahin hahsat ni aum’in, nopsat ni jong aum’e; kipani jong atam in, ka-ni jong alhom deh poi. I-natoh nauva lolhin nale pachanna imu teng ule ikipah uvin inui cheh jiuve. Hinlah gollel naleh losam na inei teng uleh ilhase uvin, ikap cheh jiuve. Hichu nang ding a jong kei ding a jong mihem khat hinkho a alou theilou khat chu ahi.
Hiti chun anatoh anatham na’a lolhinna neiho chu alunggel-ngaito bang uvin maban achalbe jiuvin, alangkhat ah losamna neiho chu anatoh ban, a-lekhasim ban machalbe theilou ahi goh hilouvin, ahinkho’u setlo a ju-le-sa a kibol a ahinkho chavai lo mitamtah aum jin ahi. Pathen in thil jouse hi ni ni in anasem in, hibang chun natoh na ajong lolhin le losam aum in ahi. Heng’e, lolhin le losam chu aumsa ahitai. Hinlah lolhin nale losam nachu angahna hisah lou a maban  hinkho a athah beh a kipat na ding khat joh hisah angai in ahi. I-losam nachu kengbul a nei’a athah beh a kipat kit ding ahi.
            Simlai hinkho ahin themvetna tampi inei uvin, hiho lah-a hetthei khat chu Class-X/XII hi ahi. Class-X/XII ipeh teng uleh a lolhing jong atam in alosam jong atam in ahi. Alolhing hochu aban machal be theidiu ahitan, aphatai, hinlah, alosam hohi ipi ti nom em itileh alhangpi in numei ho hi kisih a kap a jachat pi a moh jinei lo jong aumjin ahi. Pasal abang chu lunghang a kitom a ju-le-sa ne a hinkho mang chavai jong aum in ahi. Abang loi kitchu thingnoui-songnoui in alut jiuvin, konkhat vang chu vah chavai a company natong a gamdang—Delhi, Chennai, Bangalore, etc—jon aum jin ahi.
Hoilai mun ah cheu hitin lekhabu imuphah chan sim jong leuhen, exam fail man a jinei ding, vachavai ding tiho hi akisim doh ding tahsan aumpoi, umjong umponte. Hinlah vangset um ti di himei intin tuletua eiho nam sunga simlai telah a iche piu leh ijui’u khat dan in aumtan, aphamo lheh-e. Kaloi  khat in asei na ah ‘tulai hi kholhang isap leh nupi upa, nungah gollhang tibou in alhingjou tapoun, hijeh chun kholhang sam hon nupi chapang upa chapang ti asei  uva pha ahi tai’ ati in, kagelleh tot jong ahin, tah jong ahi’e. Khat asei be kit chu “Tu apat kumsom jouleh nuthoi holeh pathoi hojong...” hung kiti nalai ding ahi ati in ahi. Apet chun hanui in kanui uvin ahi. Hinlah jan’a kamut nachung a kagel gel leh dih jong kasan ahi.  Ajeh chu jinei ja hung kile ahilou leh aji toh kikhen khanglai ani nin apung tan ahi. Hiche ho hi simlai ho lekha sim thaset jeh leh Pathen hetlou jeh ahi katinom’e.
            Alangkhat ah, heng’e kinepna ake teng mihem lungsung atongkhan, ilungsung anat teng se-le-pha helou khop in bolding seiding helou in akium jinai. Chuleh natoh hihen, ju-le-sa hijong leh mihem bolding ahi nai. Jinei jong mihem khat hinkho a alou thei lou tobang khat chu ahi. Hinlah, ineh idon houchu Christian khanglai khat  nehthei hinam, ibol itoh houhi aphat hinam tijong ineh-idon ibol-itoh masang uva igel diu dei aum in ahi. Chuleh exam fail jeh a phat chomkhat jachat thoh ding noplou jeh a chomkhat ilungnat sung a i-kalse nauchu imasang hinkho uva igenthei sah le ika sah diu ahi thou thou leh exam kum khat kumni fail a, kum khat kumni jachat thoh a imasang hinkhosung a nopsah joh pha nalai hilou ham? kati noum’e. Ajeh chu vannouija mi-minthang, scientist, doctor, officer minthang tamtah hojong ahinkho thusim isim leh tulai a eiho lekhasim sang a genthei jo a a-student life a lolhinna neibehseh lou, agoul le apai nung jong phalou, miseiphat changjou behseh lou ahivang a kihambol a, gunchu a, thohhat a ‘phat khat leh vang...’ ti gelpum a lekha sim a vannoui a mihet thei hung hi jiu ahi. Albert Einstein, Abraham Lincoln, Thomas Alva Edison, chule adang tamtah minphah thei ahi. India President ana hi APJ Abdul Kalam jong genthei tah a khoneo cha a inn Buh tobang jubi na (coconut-leaves) a kikhu inn a hung seilen a hahsatah le genthei tah a lekha hinsim anahin, tun India sung titah lou, vannoui pumpi a mihet thei minthang khat ahi tai. Tun ama thi ta jong leh athusim in ahin sah jing nalai ahi.
            Eiho [simlai] hohi magazine jeng jong eipao a hihen sappao a hijong leh isim thaseu vin ahi.  Newspaper, Journals, TV News, Radio News, etc. hojong atam jo isim lhasam uve. Lekhasim thase ihiu ham iti jongleh nikhat sung a dahkal nga le gup (5-6 hours) cheng message/inbox sim itam kit uvin ahi. Tukum [Class-X/XII] exam laitah jong chun net (Facebook/WhatsApp) igah lud leh a online atam jo chu Class-X/XII exam peho ahijiuve. A post-u isim leh “Tuni exam nopmo ngah kheh, ka fail’e...”, “Tuni exam hahdan board/council ho hung a copy hithei talou...”, etc. tiho hi ahiji. Hitobang hohin phatah a Facebook/WhatsApp asim ji dan ahin, exam a ahung kidoh lou phat a hah asah hiding ginchat aum in ahi. Chuleh Facebook/WhatsApp a pungkal isuhlud jat uhi lekha sim na’a isuh lud-u hileh acham a first division beh a ihung diu ahi.
Simlai khat hina a i-lekhasim seh seh boipi ding tina aumpon, magazine, journal, radio, TV, etc. jong vet/sim a pha ahi.  Ajeh chu lekhabu seh seh a vannoui  gamtin thusoh-lasoh jaojoulou ahi. Muntin a lekhabu jadchoum choum a koun ihin sim khom a khat khat a ihin khol khom a hiche ho jouse chu ahung kigop leh lekhathempa/hetnaneipa hung kisoh ding ahi. Milen-milal ho thusim (autobiography/biography) jad jad hojong hi sim ji a pha ahi. Ajeh chu eisang a len le lal ho thusim isim teng, ineo dan leh ima ihilou dan ahung ki-kihet doh in, eitilkhou in apang ji e. Eisang a neo hobou akimu teng, alenpen leh athem pen dan in aki kigel ji in, kiloupisah nale kiletsah nan akidim jin, imacha aki hiji poi.
            Chuleh nakhat itoh a thilkhat ibol tah a ahileh imasang a lolhin ahilouleh losam na hi alouthei lou a aumsa ahitai. Chuti ahileh imasang a ding hi kima goun toh a pha hilou ham? Tuchung ka exam bol hi kalolhin a ahi leh hoilai college/school a kakai ding ham, ipi subject kalah a pha ham? tiho hi kima goun angai in ahi. Chubang chun, kalosam khah tah a ahi jong leh ipi bol a phaham ti kigel angaiye. Chapang (junior) ho tuition kalah peh a lekha sim toh kakop a phaham? Ahilouleh computer jiltoh lekhasim kakop a phaham tiho hi kimagoun angai in ahi. Ajehchu, ahung lolhin jong leh bolbe ding helou; alosap jong leh thase a moh ngah, moh jinei chavai mitamtah ium jiuvin ahi.
A-losam ho hin ka-losam nahi Pathen in kalolhin nading a lampi pha eihin goun peh hinte tia kipah tah a gel ding, aban gunchu tah a lekha sim ding ahi. Chule a-lolhing ho jong Pathen in maban kajom thei nading a mato eipatpeh ahi tia kipah le thanoum tah a maban chalbe ding ahi kit-e.
            Manipur population ivet leh eiho Thadou speaking ho hi itamda pouvin, tribal ho lah a alen loi leh atam loi ihiuve. Kumseh a Class-X/XII exam pe lah a eiho tribe jong aja aja ijao jiuvin, hinlah exam result ahung kiphon teng tahchanu-tahchapa hetthei tah in ijao pha ji tapouvin, akumseh a khesuh cheh cheh dan in aumtan ahi. Tukum chun Matric ah mithum topper lah ah ahung pang uvin, amaho jouse chung ah kipathu iphong uve. Hinlah mi asang sang lah a mithum bou, hijong chu tukum bou a ijao uhin, eiho hi lekha lam ah ilhasam taove ti avetsah ahijeh in avangse ihitaove. Hijongleh Pathen lungset a mithum ahung jao chu Pathen in inamsung’u phatthei eiboh nalai  uve ti hetna ahi jeh in kipapi louthei ihi pouve.
Kumkit a pat Class-XII jong Merit List (Ranking) hung kipe kit ding ahi tan, Council (COHSEM) noija Class-XII bolding jousen minung phah ding gel pum’a hatah a lekha isim diuvin ikitiem uve. Chule Matric a jong tukum sang a hoijo a ihung lolhin thei nading uvin kihambol’u hite. Class-X/XII seh seh hilouva Civil Service leh government service dang dang ho a jong ilhahsam cheh cheh dan uvin aumtan, hilam a jong hi hatah a lungthah igel diu deisah ahi.
VOTH June-July issue a VOTH team leh Helun Touthang in “Education revolution in Saikul” kiti thupi noija kum som sung a Saikul exam centre hung kikhel dan article ahin sut uchu asim doh jouse, adeh in Saikul area mihon, ipoh natdiu tahsan aum’e. Ajeh chu School ho a pass percentage leh apejat detail tah in table a ahin tah lang uvin Saikul area alhasam maman ahi. Saikul area a pat simlai asim doh hon ichangei hamkhat a phatchoum naleh kihambol na a anei diu tahsan aum’e. Ahin, hiche chung chang a kipana lienpen chu Saikul exam centre a guchat-lachat a exam kibol vetsui ahunghi hi ahi. Tukum a tobang a achejom jing leh phat sotlou’a Saikul gamkai a Quality education muthei ahung hi tahding ginchat ahi.
            I-seinom pen uchu, henge, family khat a bon mi-nga apat mi-som kikah alhangpi a kium’a akingolsah/akichihsah, apha/phalou aumleh society sung leh namsung a alouthei lou ahi. Hinlah kingolsah nalang a simlai ho ikhantou jing uva, lekhasim le aphabol lam a ikitet theilou uhi pohnat umtah chu ahi. Tua idinmun uhi aphalou in apha hi alep valtan, aboui gotai. Hiche minung iphah joulou nau, ikhantoulou nau, chuleh igenthei nauhi kol-le-vai, Meetei, Pangal, chule jatdang hon ahung kiledoh sah ding ahi pon, tunia khangdong simlai nangle kei in iki ledoh sah ding ahibouve.
Nampi ikiledoh sah nadiuvin tahsa le lhagao lam a ihat uva, gunchu leh thohhat pum’a malam ino uva, Pathen ging pum a i-lekhasim nauva ipottho’u angai in ahi. Hiche jouse chun, Kuki nam hi jalai a pahcha bang a ahin pahdoh sah a Pathen phatthei boh jat-le-nam ihiuve ti ahin tahlang ding ahi. Hijeh hin eima cheh kisempha ding leh Nampi machalsah ding in Khangdong simlai ho kigelpha’u te.
(*Hiche Article hi Mr.Seiminlen Touthang (@Lelen), Modern College, Imphal BA (3rd Semester) simlai in ajih; VoTH (15 August-15 September 2016) issue a ana kiso ahi)

Comments

Popular posts from this blog

Mukt Shabd Journal: Is it a Fake Journal?

What have the Meiteis Benefitted through this Conflict?

Narcissistic and Capricious Leadership: Do the Meiteis change their Leaders like one changes clothes?