Gam-le-go, chule ju-le-va venbit ding hi gelkhoh a pha hilou ham!

Vannoi gamtin hi ivet leh Pathen thilsem Gam-le-Go, Ju-le-Va ho venbit ding dan thu hatah in amachal tan, eiho India Sah-Solam gamkai jong hatah in ahin mutpha tan ahi. Sat-le-Dap anitin a akikhel jing a, Ganhing (Ju-le-Va) ho akemsuh jing to kilhon in Vannoi a Pathen thilsem ho homtho na jong akhang jing tan ahi. Hiche toh kilhon hin Kuki-te masang khosat dan a Gam-le-Go, Ganhing (Ju-le-Va) ho poimo dan, chule tukhang a hiti ho venbit lou apoimo dan thu ah lunggel ana seikhom’u hite. Amasan, Kuki-te khosat dan a Thing-le-Go, Ganhing/Ju-le-Va ho poimo dan phabep ana ve masa’ute.

Masang ipu-ipa teu khang chun tulai khang a khantouna toh kisai a manchah jat jat hohi ana umlou jeh in Pathen thilsem jatchom chom ho mangcha’n nitin hinkho ana mang ji uve. Hiche hi Kuki te seh seh hilou in Vannoi a Jat-le-Nam jouse masang hinkho mandan jong ana hiding in ginchat ahi.

Kukite hi thinglhangmi, chule thinglhang loubol a kivah te inahi utoh kilhon in Pathen thilsem ahingthei leh ahingtheilou ho a ina kingap dan uhi ana poimo lheh jeng inte. Jingkah jingtho phat a pat jaan imut chan hi Pathen thilsem Ju-le-Va jatchom chom ho a ana ki-kingam ji ahi. Hibang chun neh-le-chah, sil-le-chen hojong atamjo in eima khutsoh hilou Pathen thilsem thingna-louna, chule sa-le-nga ho a ana kikingam ji ahi. Go-le-dai hiheng lang chuh-le-khal hijong leh iki manchah dan uva Pathen khutsem ho panlou na ana umpoi.

Kukite lah a thu hegil ma ma jeng Pu L.Seikholen Khongsai chun Jingtho phat hi Ahchal akon ana kihe jin; Vaiche phat hi Chephatva a kon ana kihe ji’e. Hibang chun muchi tuphat hi Muchituntun a kon ana kihe jin, khal hung kipat ding hi Pengpalep ham a kon aki hethei ji’e. Vacha ho lah a hin thusim jatchom chom neijong tampi aum in, thing-le-go ho lah a jong chuti ma chun melchih thei thusim nei tampi ana ume. Hiti ho jouse hi ivet leh Kukite hinkho mandan a hin Pathen thilsem hohi apoimo ma ma jeng’e tihi akilang’e.

Hiche jeh hin masang a ipu-ipa teu chun achen namun hou jouse ah Gam-le-go hi thupi tah in ana bol uvin, Pathen bantah in ana koi uve. Hetthei din, loumun khat avat diu teng jong leh mang asang masa uvin, ijemtia mang anop lou leh ana dalha jeng ji uve. Chujong leh mikhat chu sielah-kollah a ache na a ahung dammo khah a ahileh Ahkang ima analha ji uvin seikhel-bolkhel anei khah’u aumleh tin ngaidam ana kithum ji uve.

Lou mun ho jong kumsot tah tah ana lhou den ji pouvin, kumkhat-kumni alho na mun uchu ana dalha pai ji tauve. Ijemtia gamthah loulho-thingpoh nading ahahsat teng leh hiche mun chu ana dalha uvin munchom a ana kichon ji tauve. Hiche mun hochu kum-10/20 jou teng ana thah kit ji tan, hung kilechon nathei ana hikit ji tan ahi.

Hitia chenmun ana khel jing jeh uvin Kukite hi phatseh a kichou jing Nam dan in jong ahethem lou hon ajih ji uvin ahi. Hiche hi migam a kichou le le hilou in ama ho gamsung kah a kichon le le jiu joh ana hi’e. Hitobang inchen-khosah dan, loulho-thingpoh dan hi mi tampi in gam-le-go tongkha tah dan in seijong le lekhathem konkhat vang chu anom pon ahi.

Amaho seidan in, gammun khat kumkhat-kumni lou a akilho teng leiset ahoina ho akichai jeng jipoi. Hiche loumun hi akidalhah teng kum-10 kah a abep bep hipai kit ji ahi tai. Chujong leh konkhat in gambeh ho kivatchai a, mei kihal a lou mun kiso hin gamsa, ju-le-va ho atongkhai tin asset kit uve. Hinlah hiche jong hi anielkal hon hiti hin asei uvin ahi: Loumun khat kumkhat-kumni jou a akidalhah teng hilai mun a chun hamdong jatchom chom, thingphung-songphung thah thah ahung kisep doh jin, hiche lai mun ho joh chu gamlui lah ho sang a gamsa, ju-le-va hon chenna dia adeisah joh uva, nehding chahding kimu na a aneijiu ahijeh in thinglhang loumun kilhou hin gamsa ho atohkhah sang a akithopi joh ahi atiuve.

Kukite jaona a thinglhang miho jouse hi atamjo gamsa that a ne ahi jeh uvin sa-le-nga huh nadia pan la hon ichondan uhi hatah in ajahda kit uve. Hinlah hoitah a ivet leh ichon dan uvin gancha ho chung a, nehding a ikitha jiu tilou in, seithei tah a isoset nau aum poi. Chuleh Sa itha/imat dan hou hi meithal leh thaang mangcha a ibol’u ahi pen in, hiche hin itinama jong leh gamsa ho asuhgam nading lampi aum poi. Hibang chun Vacha, Nga chule ganhing jatchom chom neh ding a imat ji dan ho’u jong sa-le-nga ho agam hiel nadiu aumpoi. Agom lam a seidin Pathen thilsem ho hi kivah na a inei’u ahin, suhmang tahsang in avengtup joh ina hiuve.

Hinlah, phat ahung chal dung jui in kho-le-veng kivaipoh dan, loulho-thingpoh kibol dan, chule sa-le-nga chung a khut ilha dan hou ol ol in ahung kikhel in tulang hin gam-le-go vengtup te tithei chu ihi behseh tapouve.

Khantou dungjui in Khopi lentah tah isemdoh tauvin, Kho neo ho jeng jong phatseh a kichon le le tiho aum tapoi. Inn kisah dan jong masang a thing-le-bi ana hi chu tukhang in Suong-inn, tin-inn kiti ho ngen ahi tan, Ju-le-va te dia kichat thei jeng ahi doh tan ahi.

Loumun ho lou-le-ai thahat in ilho nau munkhat sottah tah ilhou tauvin, leithao ahung kido doh kit nadin phat sottah tah alut ji tan ahi. Vadung a nga-le-ai mat nan lou jat jat, chule kolphe meivah tiho imang tauvin, akiman sang a matdoh lou a kithat atamjo ji tai. Loumun a lou-le-ai kikap hon jong gam-le-go, ju-le-va, chule sa-le-nga ho hatah in asukha jing tan ahi.

Thing-le-go hojong masang a manchah kham kham ina kilah jiu chu tukhang hin ahung letdoh kah jong ngahdoh man lou in johdin itu chai gam ji tauvin, hiche ho jouse hin sat-le-dap, go-le-dai, chule huinun dan ho hatah in atong kha ji tan ahi. Go ajuh teng twi alen pai jin, nisa asat sotthim leh twi ho akang pai kitji tai. Hiche ho jouse hi ivet leh nitin a ikhosah dan uhin gam-le-go atongkha jing in, ju-le-va hinkho titah lou in vannoi mihem te kimanchah dan jong asuse deu deu tan ahi. Thinglhang mite sang in gamkhangtou lah, chule khopi len len a chengho kiman chah dan hin Vannoi leiset atoh khah dan hi asang dehset kit-e.

Tukhang hin ikhosah dan hou hin Gam-le-go, Ganhing (Ju-le-va), sat-le-dap kiti hohi atong kha lheh tai tihi ahelou behseh akium tapoi. Ahin, aphatlou akihet jeng vang in akimoh ngah thei kit dehpoi. Ajeh chu loulho-thingpoh a kivah hi atamjo ihi nalai uvin, gam-le-go ngailut jeh a kimanchah dan moh khel jeng ding chu ahithei behseh jipon ahi.

Adeh in tukhang nitin kimanchah dan hi sum-le-pai tamlut na khang ahitah jeh in loulho-thingpoh dan jong ivet leh neh-le-chah a ding mai mai hitalou in sum hung kon doh nathei ding ho hi iha boipi joh tauvin ahi. Hiche jeh hin masang a bu ana tu khat jong chun Kanja-Kaani kiti ho abol jo tan ahi. Ajehchu bu tupa chun kumkhat aneh ding kham bou alo ahin, Kanja-Kaani tupa vang chun aneh ding kalval a jong nitin kimanchah na a asuhlut ding sum-le-pai ninglhingset a amu thei ahi. Hitiho jeh hin mi-tampi in hiche hohi khamnathei thil ahin, thilpha ahipoi tia asei ji vang in loulhou mi atam jo athunun jou ji pouve.

Hitobang dinmun a ding ihi jeh uvin gam-le-go huh ding dan hi thilbai vang ahi poi. Hijong leh Wokha (Nagaland) leh Tamenglong (Manipur) gamkai teni a Amur Falcon ki-venbit dan a kon a hi kihil nathei aum khah leh tin themkhat ana ve ute.

Amur Falcon (Falco amurensis) hi Thadou-Kukite hetdol in Khapko akiti’e. Hiche Vacha hi kumseh a ahon hon a gamkhat a kon gamkhat a kichon le le ji ahiuve. Pu L. Seikholen Khongsai in asei na ah Pu-le-Pa te thuchin dan in Khapko hi Himalaya Moul a um ahiuvin, phalbi ahung hiteng dap jeh a buhbang alhah ji jeh a hung kichon doh jiu ahi. Amaho hi phalbi kah a dia ahung kitoldoh teng ule India Sah-Solam gam, adeh a Manipur, Nagaland, Tripura, Assam gam ho hi Lhalam kichai lam, ahilou leh Ellha kipat lam leh asang-asang in ahin hopa ji uvin, phatchomkhat akicholdo jou teng ule Twikhanglen manglam ah phalbi mang in ache suh kitji tauve. Hibang chun kumkit Lhatun-Lhaphul kikah lah leh ahung kile uvin Sah-Solam gam ho ahin hopa kit ji uve. Hiche teng le hin atui thah phat ahijeh in akidalha pa jong aum ji tauvin ahi. Khapko hi ahung lam leh aha ham behseh ji pon, ahung kile lam ule vang aham ji uve. Khapko kiti jong hi aham gin uva kon kila doh ahi. Hiche vacha hohi angol uvin, mihem jong akicha behseh pouvin, hijeh hin akaplhah anom’e. Khapko vachate hi Ellha vel a ahung lhun teng ule pu-le-pa te chun lholhun phat ahi tai; chule phalbi jong kipan ding ahi tai ana tiji uve.

Hmar ho thuchin dan in Amur Falcon hi Sielsi akiti. Hiche Vacha hi vachate lah a Vacha Lengpa atiuvin, koimachan asa ana ne pouve. Ajeh chu twikhanglen pal galkai jou, nikho tampi kinga lou a leng jou ahijeh a ja na khat ana peh-u hidin ginchat ahi. Hibang hin Nagaland gambung a Wokha gamkai a cheng thinglhangmi hohin masang chun gamdang a pat hung ahijeh in nat phalou po inte tin asa ana ne ngam pouve. Hinlah kum-10 vel masang a pat chun asa ahin ne pan tauvin, nehding seh seh hilou in joh ding in jong ahin man pan tauvin ahi. Geldohthei khatchu Khapko kiha mu napen Pangti kho seh seh a hin nikhat in asang a sim ana that ji uve tin akiseiye.

Alangkhat a, Tamenglong gamkai a cheng Milong hon jong hiche vacha hi Akhuaipuina tin ahe uvin, Vacha poimo tah in anei uve. Adeh in Tamenglong gam a mi tampen Rongmei/Kabui hohin Akhuaipuina vahchoi na Lam anei uvin, La jong aphat phat in asem ji uve. Milong hon Akhuaipuina hi ahung teng tukum louga hoi nante tin ana gel ji uve. Ajeh chu hiche vacha hin Kou, Khaokho-Khongbai, chule ganhing jatchom chom ho, adeh a phailei/bulei a kitammu ganhing ho aneh a kivah ji ahijeh a chang-le-mim ho hoiji ahi. Chule Kukite hetdan tobang in amahon jong Akhuaipuina ahung lhun teng lhosoh lokhom phat ahi tan, phalbi kipan ding ahi tai ti hetnan amang uve.

Agomlam a seidin, Khapko hi Asia Solam, tichu Russia, China, Mongolia gamho a um ahiuvin, phalbi ahung kipat ding teng aumnau adap behseh ji jeh a Africa lhanglam jon a hung kitol jiu ahi. Hiche a hi India Sah-Solam gamkai hi Lhalam leh Ellha kikah lah leh ahin hopa jiu ahi. India Sah-Solam, adeh a Wokha leh Tamenglong gamkai a hi Kalthum-Kalli tobang kivahthao pa ji uva, chujou teng India gam leh India lhanglam a um twikhanglen galkal a lengji ahi. Ninga-nigup cheng tanlou a alen jou uva Twikhanglen agalkai teng ule Somalia vel a kingapa uva, chujou teng Afica lhanglam, tichu South Africa chan ga khopem jiu ahi.

Wokha leh Tamenglong gamkai teni hi India pumpi a Khapko kitam mu napen ahi lhon toh kilhon in 2012-13 lah chan chu asang a sim in ahinkho ana channau mun ana hijing peh-e. Ajehchu agam mi hohin nehding leh johding a atha jiu ahi. Abang dehdeh chun ahing in aman jiuvin mantam deu in ajoh kitji uve. Masang a Guphel bou a ana kapji lai uchun ana tamtha jou ji pouve. Ahin, Air Gun ahung umdoh a kipat Khapko tha chu thil hahsa lou tah ahung hidoh tai. Abang dehdeh chun vacha-thaang in Len amang kitji uvin nikhat in vacha asang a sim in ana man ji uve.

Chutobang a vacha tampi pi ana kimat na mun hijong leh 2012-13 vel a kipat chun NGO hon hatah in Solkar toh kitho in Ju-le-Va, adeh in Khapko hi ahin veng pan tauvin, kum-5 sung kah in akham jou tauvin ahi. Aning aning in guhthim a vacha kap um jong leh masang bang in lhangphong in koimachan abol tapouve.

Hichan ahung lhun nading uhi thilbai hilou hiel ding ahi. Hijong leh ahitheilou thil ahi poi tihi Wokha leh Tamenglong a kon hetdoh thei ahi. Ajeh chu hiche gamkai tehi hi eiho tobang thinglhangmi, Sa-le-nga, ju-le-va that a ne Nam jeng chenna ahin, ahin hatah a akihambol nau toh kilhon in hitobang lah jeng a jong gamsa, ju-le-va ho avengbit thei uve. Tuhin Tamenglong a Khapko ahuh dan’u agomlam in gahve ute.

Khapko hi achung a hung kiseima bang in Milong ho dia Vacha poimo tah khat chu ahi. Hiche vacha ven nading hin kiloikhomna jatchom chom ana semdoh uve. Hiho lah a hetthei pen chu Rainforest Club, Tamenglong hi ahi. Hiche kiloikhomna hin Khapko titahlou gamsa jouse vengtup dia kisem ahi. 2011 kum in Go Green tin ana kiloikhom uvin, 2014 chun solkar in Rainforest Club, Tamenglong tin hetpeh na ana neitan ahi. Hitoh kilhon hin aching-athem, chule Vannoi a hetthei tah tah NGO ho, Research Scholar kholgilna neiho, Solkar natong, adeh a Forest and Environment Department toh kitho in pan ahin lajing uvin ahi.

Mipi kikhopna, Innson chot a khomi ho kimupina, lim a kihilna, chule thildang dang bol in mipi ho ana hil jing uvin ahi. Hia kon chun ahung machlal in Phalong (Bhalok) kho chu ‘Amur Falcon Village’ tin India Sorkal in 2016 chun ana phong doh in, Amur Falcon Festival kiti khat jong kumseh in ahin mang tauvin, masang a an-tuitah a anei’u vacha chu kumseh leh Jin-gun in agel thei tauvin ahi. Gamsa, chule Ju-le-va ho venbit ding ahi tah jeh in Gammang ho jong venbit ahung ngai tan, thing-le-song ho ahithei chan a khosung mihon asuhkhah lou’u ahung poimo tan ahi.

Ahin khosung miho hi atam lang gamga, thing-le-song a kihinso ahijeh uvin Solkar in kithopina neo neo ahin pe tauvin, Ju-le-Va ho vengdia kipedoh khosungmi hojong kithopi na ahin pe pan tauvin ahi. Hitihin Solkar kithopina toh kilhon in Pathen khutsem gam-le-go hohi ahuhkhom uvin ahi.

Ahin, Solkar in akithopi man in thil hi amoh lolhin dehpon ahi. Rainforest Club, Tamenglong lamkai ho seidan in hahsatna tampi atoh jing uve: Solkar a kon kithopina aphatcha hung ji lou; mipi ho kom a Ju-le-Va tha-le-mat bol lou ding tia asei teng ule alah thei jilou dan ho’u, thil tampi aum’e. Tukum chun Wildlife Institute of India (WII), Dehradun, apat Dr. Suresh Kumar makai na in hetgilna nei Scientist phasah khat, India mi phabep leh Germany le Hungary a pat phabep, Tamenglong ahung uvin, Khapko venbit nadin pan ahung la uvin ahi. Hinlah Phallha nisim 5, 2018 nikho a Amur Falcon Festival kiman ni a Khapko ni Satellite-tag abol teniu lah a ‘Manipur’ aminsah pau chu Khebuching vel ah ana kaplha tauvin, ‘Tamenglong’ kiminsah pa vang chun ajot nading mun ana kijot man in ahi.

Hiche a kon ilahdoh nom uchu, eiho Kukiten jong hitobang a hi Gamsa, Ju-le-Va poimo tah tah inei houhi NGO leh Solkar hotoh kitho a ikiven thei’u hilou ham tihi ahi. Tuhin Tamenglong gamkai hi Amur Falcon jeh in Vannoi a NGO tampi, Solkar, chule kholgilna neiho lunglut na khat ahi doh tan, hijeh hin Forest and Environment department in Amur Falcon district tia phondoh ding tohgon jong anei pan tan ahi. Gamsa, Ganhing, Ju-le-Va ho huh nadin Gammang, thing-le-song ho jong huh angai in, hiche hin eima le eima gam ikihuh sah nadiu lampi khat apeh thei ahi. Chujong leh hitobang natoh a kon a hi igam’u hung minche a, gamkholmi ho lunglutna mun hung hithei ahi. Hiche nachung chon a hi Solkar a kon chanvou tampi chan nathei ahijeh in gamga leh loulho-thingpoh a kivah sang a phachomjo leh nommo tohthei dang dang, tichu uicha-ahcha vah, vohcha vah, pahcha lei lho, theiga lei lho, thingkeh tu, khoi vah, puonkhon tiho hi eipeh thei’u ahi.

Hinlah hitobang hung umdoh thei nadin Solkar natong, MLA/Minister, chule lamchom chom a chihna-thepna neihon pan alah angaiye. Ahideh in subject chom chom, adeh a gam-le-go, ju-le-va, thingna-louna ho chungchang simhon panmun anei dehset-e.

(Hiche article hi KSO Shillong Branch Magazine Ahsijolneng a dia 20-11-2018 nikho a kijih ahi)

Comments

Popular posts from this blog

Mukt Shabd Journal: Is it a Fake Journal?

What have the Meiteis Benefitted through this Conflict?

Narcissistic and Capricious Leadership: Do the Meiteis change their Leaders like one changes clothes?