Education: The Only Way Out?

Ichennao Homsung, Wakan Area, hi ivet leh Phai toh kigamlhat behsehlou, nai jong kinai behseh lou, gam nomtah ahi. Asung a cheng mihemho adamthei in, gancha-ahcha, chule muchi-chivo kitu ho jong atamjo aphathei sohkei’e. Sumkolveimi ho ding in lamlien (mainroad) toh kigamlhat lou, homsung jong ken-kalna umlou tobang ahijeh in mun kijentah ahi. Agomlam a seidin Phaicham a kon phatchom naho leh thinglhang a kon thilphachom ho anigel a mu-nathei mun ahi. Hinlah hitobang  munpha itoupha vang uvin chihna-thepna, chule khantou na lam ah ilhasam lheh nalai uvin, thinglhang kochong a cheng Kho ho sang in ikhangtoumo jo nalai uve.

Homsung a Kho ho lah-a hin T.Wakonphai in 2013 kum chun Kum-50 lhinna Golden Jubilee (1972-2012) ana mang tan, hiche kho L.Salemphai (Wakan) in jong tukum Houbung Kum-50 lhinna i-mangthei kit tauve. Hiche kho teni tilou Maibung Likli jong kho luitah ahitan, khoneo ngen ihi vang uvin kho-10 vel umna hom khat ihi tauve. Ahin ‘Education’, ahilou leh Themjilna lampang ah hin ilhasam lheh nalai uvin, hijeh chun imalam jouse a apoimo pen ahitoh kilhon in hiche thumun ah hin lunggel seikhom ute.

Amasapen in, Themjilna akiti teng chihna-thepna holna lampang ahitoh kilhon in Pathen panglou in imacha ahithei poi tihi alien-aneo in ihet sohkei sau ahi. Pathen Lekhabu in jong ‘Pakai gin kiti hi hetna bulpi kipatna ahi’ ati ahi (Thuchih 1:7). Hijeh hin chihna-thepna delna lampi ahin Pathen amasapen a koi angaiye. Hinlah homsung a cheng mihemte i-hindan uhi aneo apat alien gei khatcheh a vetding hileh Pathen lunglhai na changding a kilom mong chu ihiu hinam kigel masa ute. Khatvei kom kom teng mihem hinan ihindan, iki sinsah dan houhi Pathen alunglhai mong nadem tin akigel ji in ahi. i-Homsung uva chihna-thepna lam a ikhantou uva, minung ikiphah thei nading uvin eima cheh athah beh in kikhol utin, Pathen bon leuhen deisah ahi. Masang chun Pathen idong pouve tina ahi pon, hitihchan Ama ihin hou uva Homsung a khantouna aumtheilou leh athah in kikhol ute tina ahijoi. Hiche nading a hin Houbung lamkai, chule Houbung noi a kiloikhomna (department) chom chom hon panmun lientah inei uve.

Hiche a hin ahon a hihen lang ama changval a hijong leh homsung a dia thase lou a taona ana neijing ho jouse pachatna sangpen ipe uve. Ajehchu Pathen amasapen a ikoi diu hi thil thupi pen ahi.

Anina’n, tukhang hin themjilna akiti teng sum-le-pai tampi lutna ahitah jeh in inchen-louchen lang jong khohsah angaiye. Mi-neijoulou te dia idei bang a lekha simdoh ding hi thil hahsa ahi tai. Ahin, i-Homsung uva hin atamjo hi Lou-natoh a kihinso jeng ihi nalai uvin, hahsa-genthei jeng ihi uve. Hinlah, khangche dungjui in imalam jouse hi sum-le-pai lut na jeng ahi tan, hijeh hin vaichat-gal hi hatah a isat diu angai nalaiye. Hijehchun homsung a lunggel thei jousen ipi i-tileh inchen-louchen iki semhoi thei diuvem tihi hatah a igelkhoh diu angaiye.

Deilou umtah khat chu inchen-louchen lhasam ihi jeh uvin atamjo in chenkhompi jatdang hohi puhsui nan inei uvin, eihon laltah a na itoh vang uvin amaho inchen sembep ihi ji tauve. Hijeh chun ipi i-tileh itohdoh sau tohga hohi jatdang ho khut a lutlou in eiho kah a akiveiden thei dem tihi ngaito angaiye. Tuhin masang a ana umkhalou gari tol phabep ium tauvin, kipapi umtah ahiuve. Gari seh seh hilouvin, Dukan lhingtah a bolthei hon bol utin, Sumkolveina lam chom chom bolthei aum jong leh bol utin, jatdang ho khut a che ding sum hohi ahithei chan in eiho lah-a umden sah ding go ute.
Lou-na tong hon jong ipi tileh ka-natoh na a kon hin inchen kasem doh thei dem ti lunggel neipum in tong ute. Kumli-kumnga Chang ham, Be ham, itu uva inchendoh na a inei joulou uleh muchi chom khat tuding ngaito ute. Hiche seh seh a chu ahithei kit louleh thilchom khat toh jong bolkop thei ahi. Vetsahnan, farm bolthei ham; nga vah thei ham; ahcha-vohcha vahthei ham; ahilou leh thingkeh ima ho phuthei ham, bolthei thei bol ding gel ute. Hiche hi ahithei nadin Pathen in gam-le-go chingtup dia angense Haosa-Upa hon jong Khomite tilkhou angaiye.

Kum-20 vel masang chun Kanja hatah in ina bol uvin, tulang hin homsung a Kho phabep ah Kaani (opium) iha tulheh tauve. Hiche hin gam-le-go titahlou, damthei na lam jong hatah a ahin suhkhah ding ahi jeh in lunggelthei Haosa-Upa hon ipi tileh Jalei bolsang in thilchomkhat akibol theidem tihi avaigei masang a gelkhoh ngai kasah-e. Ajehchu lou-le-ai tampi lut ahijeh in kum-5 chunglam Kaani kitu na mun hohi kido doh jou talou a, a-itih a chap a lum ding ahi tai.

Chujongleh homsung ah hin Kolphe-meivah (light) ahung hoijep jep tan Jaan a jong thil tampi bolthei ahi tai. Thinglhang-lou le phailei seh seh hi kivah nakham hibehseh talou ahi jeh in Suun a toh ding leh jaan a toh ding phate a iki hopkhen thei hih uva, aphat phat a toh ding iki hoptoh theilou uleh ‘exam kon a bou lekhasim’ simlai ho tobang bep ihi diu, lolhin naleh inchendoh na inei joulou diu ahi.

Athumnan, khantouna del ihijeh uvin Khosung a dehtah leh kiholtah a ichenthei diu jong angaiye. Masang chun aneijou dom khat chun Khopi dung, tichu Churachandpur ham ahilou leh Phaisung ham, ah inmun akichoh jin achengdoh pai ji tan, Khosung ahin khohsah ji tapoi. Hiche hi thinglhang khosung a khomite kiholtah a achen theilou jeh, Haosa-Upa hotoh akito lou jeh, ahilou leh a-service jeh tiho ahinom ji’e. Khopi a inmun chohlou ding tina ahi pon, Khosung a khomite lungmong leh kihol a achenthei diu angaidan joh iseinau ahi.
Hijeh chun Khomiten in-le-lou dettah a akitundoh thei nading uvin Haosa-Upa hon kitah tah leh langnei-sihnei na umlou a vai ahop-u angaiye. Chujong leh Kho kivaipoh na dol a juiding Dan hojong phate a kisem a jui ding angaiye. Masang ipu-ipa teu juneh lai bang a Kaosa-Namse thu, ahilou leh thil neocha cha jeh pou’a Khosung a kon Khochaga kinodoh tiho hi suhtang angaiye.

Hitia chu Pathen a iki bulphu uva, Sum-le-pai dinmun ahoi a, Khomite ho lungmongtah a ichen thei teng uleh Khosung ah kingailut na umthei intin, khantou-machal na jong hunglut thei ding ahi. Chule athupi pen a Themjilna lampang jong phate a ikhohsah thei diu ahi. Haosa-Upaho leh milham ho kilungtoh tah a achenkhom thei nading ahin Houbung lamkai hole Khosung lamkai Haosa-Upa ho seh seh hilou in khangdong ho, chule Nute-Pate ho jousen jong panmun inei uve. Ajeh chu aning-aning a ipan nathei dol umsohkei ahi.

Tuhin i-homsung uhi ivet leh Academic leh Banking lam a natong khat-le-ni inei uve. Department chom chom a Solkar natong (government service), adeh in sepai pang, phasah pi jong inei tauve. Ahin, hetthei tah leh kisonpi theitah officer inei nai pouve. Medical lam a jong Nurse khat-le-ni tilou aumlou tobang ahi. Doctor, Engineer, Civil Service, Army leh Police Officer, chule adang a natong inei pouve. Masang chun Lasathem phabep ana um in, tulang hin akisep beh kit tapoi. Kichep-golseh lam a pasal ho thanop na pen Football ahin, hinlah tuchan in seithei a kichem doh aki umjou kitpoi. Kichep-golseh dang a kichem doh jong aum poi. Themkhat ineisun uhi Pathen thu jilna nei Theologian hohi ahibep uve. Homsung hi gah-kehlet jep ding hileh Purum Likli a Pu L.Kailun, IPS, hi officer lien umsun; Gangpijang a Thongkhosem Haokip @Siemboi hi Footballer minthang umsun, chule H.Champhai a Pu Lunkhohen Haokip, Hon’ble MDC, hi Politics lam a inei sun’u hiding ahi. Hiche kho hohi chom seina vang hipontin, Likli a pat eiho kolkah sung hi vetding hileh kiletsahpi thei hi umlou tobang ihi uve. Academic lam a Khokawn a kon Pu Dr. Thongkholal Haokip @Robert, Assistant Professor, JNU, Delhi, chule Banking lam a T.Wakonphai a pat Probationary Officer (PO) a analut Pu Seikholen Touthang, tutua UCO Bank, Imphal Branch a Manager, teni hi seithei umsun chu ahi lhon’e. Modelling/Film tho lam a Maibung Likli a kon Gl. T.Paolien Kom hi kiletsahpi umtah chu ahi. Hitiho jouse hi ivet leh homsung, chule namsung a kisonpi thei lekhathem, officer, nam-lamkai, ahilou leh thepna sangtah nei hi khat-le-ni tilou a aumlou tobang ihi nalai uve.

Homsung a ihung khosah pan nau hi ana sotthim tan, Houbung ihung kiphudoh nau jong Kum-50 aval tai. Hiche hi ivet leh lamchom chom a mi hetthei hi umsao sao thei ihi tauve. Ahin tuchan in mi hetthei hi simkham iki semdoh jou hihlai uve. Hiche hi jachat umtah, chule pohnat umtah jong ahi.

Hiche ilhahsam nahou a kon isochat nathei’u lampi umsun chu Themjilna (education) gelkhoh ding hi ahi. Hijeh chun alien-aneo in Themjilna lampang hi athah beh in khohsah taleu hen deisah ahi. Ajehchu Khopi lah dung bang a mihem tamchenna mun ahipon, gam-le-go lientah tah nei jong ihi kit pouve. Politics lam hihen, Social lam hijong leh minung del ihi nalai uvin, eiho ding a lampi umsun chu khangthah hon lekha hatah a isim uva mikhat cheh so natei ding igot diu hi ahipen’e.

Themjil na lam a ilhahsam jeh uvin tuchan hin government a kon chanvou tampi umho ki-loilutje ihe pouvin, i-Lampi hou jeng jong semlou in aum’e. Kho hi amin in tampi ichengkhom nauvin, tuchan in High School jeng jong ineidoh jou pouve. Masang chun Junior High School hung ding thu ana kija jap in, anung-ama umlou dan in aum doh kit tai. Primary School ho tilou Solkar a kon ima imu pouve. Hithei henlang hileh Primary Health Centre (Hospital) khatbeh neithei ihi tauve.

Alangklhat a, Jatdang (Phaichammi) hotoh naicha a chengkhom ihiuvin, ichih theilou uva ahile phatchomkhat jouteng amaho noi a ihung kundiu bailam ahi. Tua pat Kum-20 masang, keiho neolai, jeng in jong Likli Kailhang (Parking) lah a hin inn khat-le-ni bou ana um in, tuhin Kolveng (Sadulampak) chan Phaicham miho ahung chenglut tauve. Tua pat kum-20/30 jouteng Kolveng lah hung dim’u henlang hileh amaho thanei na noi a ihung umdiu ahi.

Among a Manipur a phaicham gam (Imphal Valley) hi neocha ahin, mihem in adollou ahi tai. Hijeh a hi phaicham toh kinai a um thinglhang gam hohi ahin duchat jing’u ahi. Tuhin Tengnoupal gamkai ivet leh Moreh leh Palel lah dung phaichammi ho adim gam tan; Churachandpur jong Torbung lahchan amaho ngen ahi kigo tai. Kangpokpi gamkai lam Lamlen (National Highway) jui jong phaicham miho apung jing in, Leimakhong lah a jong thinglhang mi le phaicham mi hi akidinte kham ahi tai. Hiti ho jouse hi ivet leh phaicham miho hi Eimi te chenna mun ho a pungjing’u ahijeh in eiho lah jong hung hiti ponte tithei ahipoi. Nagate ana ching masa jep uvin amaho tamchen na gam ho ah Meilhei ho amoh chenlut jou pouve. Hijeh chun chenkhompi jatdang ho noija ikunlou nadiu lampi umsun chu Lekhathem itam uva Officer tampi inei diu, inchen-louchen dettah a ikisem uva, mite ja thei ding leh kichat thei ding a i-umdiu hi ahipen’e.

Kukite hi alhangpi in ama le ama kichoisang nomte ihiuvin, phatseh in masang a ipu-ipa teu kilungto dan leh Gal-hang ana hidan houhi iseimang thei pouve. Ahin vangset umtah in Gam-le-go ngailu ding hi ilhom cheh cheh tauvin ichenna mun hou jatdang te khut a ichaan jing tauve. Eiho homsung jong ijat hamkhat hi Ukhrul gamkai gamkon ina hiuvin, phasah khat hi Tamenglong gamkai a kon ihiuve. Tuhin Ukhrul gam a cheng Kuki chate khu themcha bou ahi tauvin, aum kham kham jong Tangkun ten noise tah in abol jing uve. Hitima bang hin Tamenglong gamkai ah jong Kukite itam jou tapouvin, aum kham kham ho Milong hon phatseh in asugenthei jing uve. Hiche dinmun hi eiho homsung a jong hung lhung ponte tina aumpoi. Nagate a kon a vang ima umlou maithei ahinai, ahin phaicham miho a kon suhgenthei na hung um thei ahi.

Amavang ijemtia eiho homsung hi dettah a ichen thei uva ahile jet-le-vei a cheng thinglhang miho dia jong lungmon na ihi diu ahi. Hiche hi eiho ding sehseh hilou a Nampi a dia jong gam-le-go ichintup nau, nampi gou ikholnau hiding ahi. Ajehchu kon ipi seijong leh Gam kiti chu atoupha pa a hijeng ahi. Nam-lamkai hon Nampi a din na ijat in tong’u hen lang, lunggel ijat seng’u jong leh thinglhang gam ho eiho thaneina ahilou leh pannabei hithei ahi.

Masang in Likli a gollhang chapang khattou akitom a boina asem jong leh koima ana paongam pon, tua vang apaokhel thet in mol aneh jeng thei ding dinmun ahi tai.

Hichan a lungkham umtah dinmun lhung ihitah vang uvin eiho hi Homsung (Area) minding cha jong kicheh loulai tobang in i-um uve. Masang 1970s/80s lai chun Likli Manung tin ina kihe uvin, 1990s lai achun Area Kut leh Area Sports kitiho ihin bol jap jap phat uvin min ding hi ina kichutho uvin Khokawn Area, Wakonphai Area, Wakan Area tin adon cheh in ina kiminsah uve. Ahin ajo jo nan Wakan, T.Wakonphai, chule Khokon khomin hohi ina lakhom uvin Wakon Area tin ihung kiminsah kit uve. Chujoukit, 2000s lai chun thingnoi boina jeh in Wakan Area tia mi het ihung hikit tauvin, hijeh chun Khangthah ho kiloikhomna Youth Union Wakan Area (YUWA) leh Haosa ho kiloikhomna Wakan Area Chief Welfare Association (WACWA) kitikhat ina kisem doh lo uve. Hinlah tuhin Wakan jong amin akikhel kit tan aban ipi ihi diu ham gelpan kitthei ahi tai. Gamkai dang hon homsung min kicheh tah khat anei sohkei ahin, eihon min kitup inei doh theilou uhi khangthah hon gelthei khamset khat ahi.

Hiche ho jouse ihin seilo nauhi: Lekha lam ikhohsah lou’u akhoh tai; Officer tampi ineilou’u akhoh tai; nei-le-gou hatah a ikilam uva mi jathei a i-umlou’u akhoh tai, tihi ahi. Hijeh chun Lekhasim hon thangtop na neipum in Lekha sim’u hite. Masang a amin mai mai a sim chu hitalou in, mitdoh natei tei ding in sim ute. Ajeh chu mikhat seh seh amitdoh jong leh amakeo hilou a Homsung pumpi ding a pahcha hiding ahi. Officer ding seh seh hilou in Social Worker ding, Politician ding, Nam-Lamkai ding, Sportsperson ding, chule lamchom chom a kipe ding jong ikisep-u angaiye. Natong hon jong inchen semdoh natei tei din tong ute. Lou-na seh seh hilou in bolthei dang dang jong bol’u hitin sum-le-pai lam a i-dinmun’u semhoi ding go ute. Sumkolveina lam a jong bolthei thei bol utin, ahithei chan in jatdang ho kom’a ikingap jing uhi ngah ding ngaito ute. Ahithei leh kingolsah na lam hi nungsun jep ding ngaito taute. Ajehchu kingolsah, juneh-motchon kiti hi tahsa lam a lhahsam na, Lhagao lam a jong Pathen lungsat na hithei ahi.

Thu kiti hi asei abai in, natoh a molso ding vang abaiji poi. Ahin ipi lam hijong leh Pathen song a thoh tun tun a pan laho vang chu Aman donlou a akoi louhiel ding ahi. Akhutilou a tua ihin dan uva kon a hi kikhel na neokhat beh aum louleh Kum ijat lhinna Jubilee mangjong leu hen abep bep ihidiu, idin mun’u vang tua sang a khohjo cheh cheh ding ahi. Chule hiche Houbung leh Vangkho hi i-Homsung uva ding a Kholuipen leh kineppi umpen ahi tihi khangthah hon sumil lou’a Khosung-Vengsung, chule Homsung khantou nading a pan ilah diuvin jong ikitiem uve. Kipa umtah khat chu Lentol hoitah khat leh Hou-Inn thupitah khat iki tundoh tauvin, hiche sang a hoijo le phajo adang dang jong itup diuvin jong ikitiem uve. Ajehchu kho khat a thil thupi khat lamdoh kiti chu Area pumpi a ding a jong Gou ahi.

Achainan, Houbung Kum-50 lhinna Golden Jubilee dam’a imu nau chung ah Pathen thangvahna ipeuve. Hiche kin-gon loupitah iman utoh kilhon in Houbung sung leh Khosung-Vengsung Pathen in phatthei hinboh jing itin, ama akon a vaang-le-ham ichanbe thei nau jong hung hijing tahen. Chule, hiche simmun jihdia ngailutna neitah a tepna eihin nei Souvenir Committee ho chung ah jong kipathu seijoulou kaphong’e. Asimjouse Pathen in Phatthei naboh cheh tauhen.

(Written for L.Salemphai (Wakan) Church Golden Jubilee)

Comments

Popular posts from this blog

Mukt Shabd Journal: Is it a Fake Journal?

What have the Meiteis Benefitted through this Conflict?

Narcissistic and Capricious Leadership: Do the Meiteis change their Leaders like one changes clothes?